Beperkte gevolgen van oorlog in de Lage Landen

Bulderende kanonnen, plunderende soldaten en geweld tegen geestelijken. In de zestiende en zeventiende eeuw heerste er grote politieke en religieuze onrust in Noordwest-Europa. Het protestantisme kreeg voet aan de grond en koningen lagen voortdurend met elkaar in de clinch. Wat was nu het economische effect van deze oorlogen voor de gewone man of een belegerde stad? Economisch historicus Bram van Besouw van de Universiteit Utrecht onderzocht voor zijn proefschrift de effecten van oorlogen op lokale en regionale economieën.

De willekeur van oorlog

Economische achteruitgang, epidemieën en vluchtelingen lijken voor de hand liggend wanneer je aan oorlog denkt. Deze link blijkt echter niet altijd terecht. Van Besouw keek naar de verbanden tussen oorlog, economie en politiek in vroeg-modern Europa en concludeert dat de gevolgen van oorlogsvoering gemiddeld genomen relatief beperkt waren. De verschillen tussen regio’s en landen die hij waarnam in de data, zijn volgens hem eerder te verklaren door bestaande economische en politieke verschillen dan door de oorlogen zelf.

“Desalniettemin kon oorlog in bepaalde gevallen zeer zware gevolgen hebben. Een voorzichtige conclusie die ik daarbij wil inbrengen is dat het erop lijkt dat verschillen in de omvang van oorlogsschade op lokaal niveau vaak vrij willekeurig zijn”, licht Van Besouw toe per mail.

De theorieën

De historicus gebruikte voor zijn onderzoek bestaande literatuur en nieuwe data, zoals gegevens uit grafverzamelingen voor de sterftecijfers en nieuwe informatie over oorlogshandelingen. Uit de literatuur was bekend dat oorlogen positief konden uitpakken voor de economie, omdat het zou leiden tot meer verstedelijking en werkgelegenheid.

Historici denken dat dit komt omdat mensen van het platteland naar de stad vluchtten en daar bleven wonen óf omdat de door oorlog verspreidde epidemieën vooral de steden troffen met als gevolg een tekort aan arbeidskrachten. Hierdoor stegen de lonen in de stad, wat mensen van het platteland aantrok. Achter deze laatste theorie zit het idee dat het uitbreken en de verspreiding van besmettelijke ziektes een gevolg is van oorlogsvoering.

Geen bewijs gevonden

Van Besouw toetste de bestaande theorieën over epidemieën en urbanisatie in oorlogstijd op de Lage Landen, ongeveer de Benelux, in de zeventiende eeuw. Hij vond er geen overduidelijk bewijs voor. “Het ontbreken van een relatie tussen oorlogsvoering en epidemische ziekten had ik niet verwacht. Epidemische ziekten kwamen veel voor in de vroegmoderne tijd. Rondtrekkende legers hadden hier vaak ook veel last van — vanwege onhygiënische legerkampen en slechte bevoorrading. Maar een ruimtelijk verband tussen oorlogshandelingen en de verspreiding van ziekten, uitzonderingen daargelaten zoals het jaar 1625, is er niet.”

In 1624 en 1625 belegerden de Spanjaarden de stad Breda én brak de pest uit. Een link is dus snel gemaakt. “Het klopt inderdaad dat de pest toen sterk toesloeg in de regio rond Breda. Volgens mij is het echter niet zo dat de pestuitbraak rond Breda begon. Deze pestuitbraak raakte een groot deel van de Lage Landen, met name de Noordelijke helft, met hoge sterftecijfers als gevolg, terwijl daar geen oorlogshandelingen plaatsvonden.”

Ook hier is de pest dus geen gevolg van oorlog. Waarom is 1625 dan toch een uitzonderingsjaar? “In onze empirische analyse springt Breda er inderdaad uit omdat de correlatie van oorlogshandelingen en verhoogde sterfte rond de stad heel sterk is aan te tonen. Het is echter geen causaal verband, omdat de pest ook slachtoffers maakte in regio’s waar niet gevochten werd.”