Een kaartenboek vol geschiedenis

Wist je dat de Romeinen hun beroemde wegennetwerk vooral in het Middellandse Zeegebied hebben aangelegd? Nederland lag in het grensgebied van het Rijk en kreeg een stuk minder aandacht van de Romeinse wegenbouwers. Hier vond je vaak oudere, prehistorisch wegen. Dit is een mooi voorbeeld van hoe je een historische kaart, zoals de Romeinse wegennetwerkkaart uit de vierde eeuw, ook kunt lezen. De historische informatie hierbij maakt dat het onderwerp meer tot leven komt. En dit is nog maar één van de honderd kaarten uit het nieuwe boek De geschiedenis van Nederland in 100 oude kaarten.

Centrum van de wereld

Het boek is grotendeels gemaakt door Marieke van Delft, conservator oude drukken van de Koninklijke Bibliotheek, en Reinder Storm, conservator cartografie van het Allard Pierson. Dit auteursechtpaar wil met het boek een overzicht geven van de hele Nederlandse geschiedenis, en alle gebieden behandelen, en dat aan de hand van kaarten. Dat de Gouden Eeuw met 22 kaarten en de Amsterdamse kaartmakers uiteindelijk toch wat prominenter aanwezig zijn, kunnen we de auteurs niet kwalijk nemen: in de zeventiende eeuw was Amsterdam nu eenmaal de belangrijkste plaats ter wereld voor de cartografie en haar makers.

In den beginne

De honderd kaarten vormen elk apart een hoofdstukje. Van elke kaart is een groot exemplaar afgebeeld in kleur, verspreid over twee bladzijdes, met daaropvolgend twee pagina’s tekst met historische informatie. De auteurs schetsen heel helder de historische context bij de kaart. Hierbij vonden ze de wetenschappelijke onderbouwing belangrijk, wat onder andere is terug te zien aan de verwijzingen naar recent onderzoek. Zo is (een deel van) de oudste kaart van de Nederlanden, uit 1526, pas in 2012 ontdekt in een boek over de wereldgeschiedenis uit de zestiende eeuw.

De tijdlijn begint in het jaar 69, met de Bataven. De tekst heeft de wat opmerkelijke kop De vroegste bewoners van Nederland, alsof er voor het jaar 69 geen mensen in onze gebieden leefden, maar dit ter zijde. Er is geen kaart uit deze periode, maar omdat de Bataven in onze geschiedenis erg tot de verbeelding hebben gesproken, is hier een – niet kloppende – reconstructie uit de zeventiende eeuw afgebeeld van Nederland ten tijde van de Bataven.

Het blijft natuurlijk een kaartenboek, dus het begin van de functionele cartografie in de Lage Landen noemen de auteurs ook. Tot de zestiende eeuw werden er weinig kaarten gemaakt omdat ‘het hele idee van het tekenen van schetsen die ruimtelijke verbanden weergeeft, zoals de weg van de ene naar de andere plaats of de vorm van akkers, iets was wat middeleeuwers zelden deden’, volgens de auteurs.

De oudste Nederlandse kaart, gedateerd rond 1307, ziet er dan ook vreemd uit. Het is een zeer schematische weergave van het gebied met een omschrijving erin. Toen ik de afbeelding voor het eerst onder ogen kreeg, had ik niet eens door dat ik naar een kaart zat te kijken, maar zag ik alleen maar de beschrijving van het gebied.

Het boek beschrijft enkele van de zestien bekende kaarten van voor 1500 waar Nederland op staat. De Scheldekaart uit 1490 heeft wel iets weg van de Romeinse wegenkaart uit de vierde eeuw: ook een lange verticale kaart. Maar ruim duizend jaar later volgen we de waterwegen die dienst deden als handelsroutes. Het is niet voor niets dat veel Nederlandse steden langs het water liggen en dat deze vroege kaarten de waterwegen als onderwerp heeft. De auteurs vertellen dat transport van goederen en mensen tot in de negentiende eeuw grotendeels via het water ging. Hoe zal ons land eruit hebben gezien zonder al die grote, drukke wegen? Het is bijna niet meer voor te stellen.

Doorsnee Nederland?

Wanneer ik de honderd kaarten bekijk vraag ik me nog wel af hoe representatief dit boek is voor de geschiedenis van heel Nederland. Vindt iedere Nederlander hierin zijn geschiedenis terug? De tijdlijn loopt tot de Watersnoodramp in 1953, wat al een deel uitsluit. Deze keuze geeft het boek iets nostalgisch, het zorgt voor een afspiegeling van het ‘oude’ Nederland. Het debat tussen historici, maar ook binnen de maatschappij, over onze gekleurde kijk op de Nederlandse geschiedenis is bijzaak in het boek. Hier hadden de auteurs meer mee kunnen doen.

De afschaffing van de slavernij bijvoorbeeld wordt wel genoemd op de tijdlijn, maar er is geen kaart te vinden over het onderwerp. Curaçao en Suriname ten tijde van de slavernij komen weliswaar aan bod, de laatste met een kaart uit 1770 van alle plantages in de kolonie, maar de bijbehorende tekst stipt het onderwerp vrij minimaal aan. Ook over slavernij in Nederlands-Indië lezen we weinig.