Leren lezen als je doof bent

Uit Nederlands onderzoek onder tachtig volwassen doven en slechthorenden blijkt dat rond de 70 procent van hen laaggeletterd is en dus onvoldoende kan lezen en schrijven om helemaal mee te doen in de samenleving. Ter vergelijking: onder de gehele volwassen Nederlandse bevolking ligt dat percentage op 18 procent. Dove en slechthorende kinderen lopen op het gebied van begrijpend lezen gemiddeld drie jaar achter op hun leeftijdsgenoten, zo liet Brits onderzoek in 2010 zien.

Het Masterplan Geletterdheid moet daar verandering in brengen. Vier jaar geleden werd dit project opgestart door Kentalis, een organisatie voor onderwijs, zorg, diagnostiek en onderzoek voor mensen met beperkingen in horen en communiceren. “Ons doel is om onze leerlingen beter te leren lezen”, vertelt Shirley Neirynck, kwaliteitsmedewerker bij Kentalis. “We hebben alle wetenschappelijke literatuur over het leren lezen van dove leerlingen bestudeerd en op basis daarvan concrete tips opgesteld met en voor onze leraren.” Alle informatie is verwerkt op een website die dit najaar is gelanceerd. Ook informatie over het leren lezen door leerlingen met een taalontwikkelingsstoornis (TOS) of met een communicatief meervoudige beperking is daar te vinden. Momenteel begeleidt Kentalis haar scholen bij het in de praktijk brengen van de bevindingen.

Maar hoe maak je die koppeling als je niet kunt horen? Hoe creëer je een fonologisch bewustzijn, het besef dat gesproken taal uit klanken bestaat? Neirynck: “Wij adviseren in het Masterplan een multi-sensorische benadering vanaf de kleuterleeftijd: letters leren lezen en daar de vingerspelling (een gebaar voor elke letter, red.) aan koppelen. Maar ook articulatie oefenen, zodat je een gevoel krijgt bij de klanken en daar een motorisch geheugen voor ontwikkelt. Met woordjes leren net zo: koppel bijvoorbeeld het woord ‘schaap’ aan het gebaar, aan de vingerspelling, aan een afbeelding en aan het spraakafzien en de articulatie.”

De uitspraak van het woord hoeft daarbij niet perfect te zijn. “Het hoeft voor anderen niet verstaanbaar te zijn – het gaat om het patroon, het gevoel van uitspraak, dat moet consequent zijn. Als ze dan later een woord lezen, kunnen ze het ook dankzij het motorisch geheugen soms toch begrijpen,” aldus Neirynck.

Meereboer heeft van haar vierde tot zestiende jaar logopedie gehad. “Twaalf jaar lang leerde ik alle klanken voelen en nabootsen, ze onderscheiden en articuleren. Dat heeft me erg geholpen bij het begrijpend lezen,” vertelt ze. “Als ik bepaalde alinea’s niet begreep, ging ik ze hardop voorlezen – en dat terwijl ik mezelf dus niet eens kon horen. Doordat ik de woorden zelf articuleerde, maakte het een verbinding en begreep ik wat er stond. Dit helpt me ook bij het schrijven, om de grammaticale regels beter toe te passen.”

Ruimte voor begrijpend lezen

De grammaticale verschillen tussen het Nederlands en de Nederlandse Gebarentaal maken het leren lezen inderdaad lastiger. Neirynck: “De Nederlandse Gebarentaal is visueel: bij een zin als ‘de hond bijt de kat’ zie je wie er bijt. In het Nederlands moet je die koppeling abstract maken. Ook verwijswoorden als ‘deze’ en ‘zij’ moet je leren begrijpen en gebruiken. Bij dove leerlingen geven we soms een voorbespreking voor we de tekst gaan lezen. Dan kennen ze de strekking van de tekst al en kunnen die zo beter begrijpen.”

In het reguliere onderwijs verschuift de aandacht tijdens de basisschool gaandeweg van technisch naar begrijpend lezen, van het herkennen van de woorden naar de inhoud van de tekst. “Op onze scholen blijven leerlingen naast het begrijpend lezen continu werken aan het technisch lezen, ook in het voortgezet onderwijs,” vertelt Neirynck. “Het is belangrijk om aan het tempo te blijven werken: geautomatiseerd lezen vraagt minder van je werkgeheugen. Als technisch lezen veel tijd blijft kosten, is er geen ruimte voor begrijpend lezen. En dat gaat ook ten koste van het leesplezier, waardoor je in een vicieuze cirkel belandt.”

Bij Meereboer werkte de vicieuze cirkel juist positief versterkend. “Doordat mijn Nederlandse woordenschat groeide, kon ik steeds meer lezen. Hoe meer ik las, hoe abstracter de boeken werden. Ze hielpen mij de wereld beter te begrijpen. Wat genoot ik van het lezen; ik heb heel wat boeken verslonden.”

Lezen kost Meereboer geen moeite meer, maar tijdens het schrijven moet ze nog wel haar hoofd erbij houden. “Vooral welk lidwoord je gebruikt en of je er het woordje ‘er’ bij moet zetten. Eigenlijk is het precies dezelfde uitdaging als anderen hebben die het Nederlands als tweede taal leren.” Met haar kennis en ervaring hielp ze jarenlang dove kinderen bij het leren lezen en schrijven. “Ik vertel ze dat hun worsteling normaal is en dat ze moeten doorzetten. Ze geloven me, omdat ik ook doof ben en hetzelfde proces heb moeten doormaken.”