Middeleeuwse tuinen: van moestuin tot lusthof

Wetenschap in de tuin

In de middeleeuwen kwam de kruidentuin het meest voor. Ze dienden als eten of werden in geneesmiddelen gebruikt. De tuin was omheind en in vieren gedeeld, met in het midden een put of fontein om alles te begieten. De groen vormgegeven tentoonstelling begint dan ook met de praktische varianten, zoals de moestuin, kruidentuin en boomgaard. Vervolgens wandel je langs de symbolische siertuinen, lusthoven en binnentuinen voor de rijken.

Na de paradijstuin en het afgesloten hof voor de heilige Maria of de oosterse vorst eindig je bij de wetenschappelijke hortus uit de zestiende eeuw. Dit is na de middeleeuwen en Willemsen legt uit waarom de tentoonstelling verder doorloopt in tijd: “In de middeleeuwen was de tuin een ideaalbeeld, een afspiegeling van het goddelijke paradijs. In de zestiende eeuw werd het bestuderen van planten echter een wetenschap, door middel van plantenboeken en in botanische tuinen. Deze tegenstelling wilden we graag laten zien.”

Carolus Clusius richt vanaf 1594 zo’n wetenschappelijke hortus in bij de Leidse universiteit. Een reconstructie hiervan is nog steeds te bezoeken in de Hortus Botanicus. Tijdens de tentoonstelling is het mogelijk een speciale tour te volgen, met allerlei informatie over middeleeuwse planten en waar ze voor gebruikt werden.

Plantenboeken of herbaria waren oorspronkelijk in kloosters te vinden en bedoeld om je te laten verwonderen over de rijkdom van de schepping. De afbeeldingen zijn vaak schematische weergaven. De wetenschappelijke herbaria uit de zestiende eeuw bevat echter echte, gedroogde planten. Bij de tentoonstelling is naast middeleeuwse herbaria ook het beroemde ‘En tibi’-herbarium te zien. Dit is één van de eerste exemplaren met ingeplakte planten, wel 477 stuks, waaronder de oudste gedroogde tomaat in Europa. Het boek ligt open op het Afrikaantje, net als de tomaat een plant uit de Nieuwe wereld.

Archeologische vondsten testen

De tentoonstelling laat tuinen zien vanuit een archeologische, cultuurhistorische en kunsthistorische benadering. “De combinatie van archeologische voorwerpen, kunstvoorwerpen en literatuur is helaas nog zeker geen gemeengoed maar is kenmerkend voor deze tentoonstelling en mijn onderzoek. De vernieuwende en onbekende bronnen zijn met name de archeologische vondsten: die worden nooit gebruikt voor onderzoek naar de geschiedenis van tuinen”, aldus Willemsen.

Zo heeft Willemsen bijvoorbeeld onderzocht waar de kleine gaatjes in de randen van bloempotten voor dienden. Men dacht altijd om touwen in te bevestigen en de potten aan op te hangen, maar op middeleeuwse afbeeldingen is te zien dat er stokjes door de gaatjes werden gestoken waar planten tegenaan stonden. “Dit hebben we nagemaakt en die stokjes bleken perfect te werken om planten aan op te binden.”

Ook het gebruik van de tentoongestelde duimgieters heeft Willemsen getest. “Dit is een hulpstuk voor op hoog niveau precisie tuinieren, speciaal gemaakt voor kruiden. Wanneer je deze gieter onderdompelt en je duim op het gat houdt, doseer je vervolgens exact de hoeveelheid water.” Deze onderzochte voorwerpen zijn gevonden bij het Delftse kartuizerklooster dat in 1573 is verwoest tijdens de Opstand en werd opgegraven in 1959.

Liefde tussen de planten

De tentoonstelling maakt ook een vergelijking tussen de westers-christelijke en oosters-islamitische tuin, waarvoor afbeeldingen, boeken en artefacten uit het Midden-Oosten volop aanwezig zijn. Deze benadering is meer dan logisch aangezien de vierkante ommuurde kloostertuin is gebaseerd op de Perzische tuin. Ons woord voor paradijs komt zelfs uit het Perzisch, paridaeza, wat ommuurde tuin betekent en de middeleeuwers geloofden dat het paradijs uit de bijbel zich nog steeds ergens in het oosten bevond.

In beide culturen speelde de gecultiveerde tuin een belangrijke rol, en in zowel de bijbel als de koran staat het paradijs beschreven als een tuin, waar mens en dier in harmonie leven, waar het altijd goed toeven is met genoeg schaduw, eten en wijn en waar de bron van de eeuwige jeugd zich bevindt. De mens probeerde dit paradijs opnieuw te creëren. In de middeleeuwen zag men de natuur namelijk als ontembaar en gevaarlijk en de tuin moest worden afgescheiden van deze woestenij.

De tentoongestelde objecten uit oost en west tonen de luxe tuinen bij paleizen en kastelen. Hier feestte, wandelde of rustte de elite uit te midden de bloemenpracht, bij een fontein of een paviljoen. Dit soort siertuinen waren een statussymbool, evenals de exotische dieren die er vaak werden gehouden. Speciale aandacht is er ook voor de in de middeleeuwen populaire lusthoven, vol symbolische bloemen zoals de roos, waar geliefden elkaar konden ontmoeten.

In deze lusthoven werd ook muziek of schaak gespeeld. Willemsen: “Het schaakspel was een geoorloofde aanleiding om iemand uit te nodigen, ook als vrouw, en je daar langdurig mee af te zonderen. Schaakstukken worden dan ook regelmatig bij opgravingen gevonden, vaak op locaties van kastelen.” Schaken in een lusthof komt regelmatig terug in de literatuur, zoals in het verhaal van Tristan en Isolde. Deze minnaars zijn hier te zien in boeken maar ook op het blad van houten trippen (overschoenen). “Zulke chique trippen kregen vrouwen vaak als huwelijks- of verlovingscadeau gegeven. We willen hiermee laten zien dat schaken in de tuin zowel in de elitecultuur voorkwam als in de populaire cultuur”, vertelt Willemsen

Bewaarde vogelkooi

Het is interessant om te zien dat er zoveel verschillende soorten tuinen waren en op welke manieren de middeleeuwers die inrichten, bewerkten en gebruikten. Er zijn meer teksten en met name objecten over westerse tuinen, maar de oosterse variant is ook zeker aanwezig in deze tentoonstelling. Zij verrassen het meest, bijvoorbeeld door een heilige Jezus met vlammend hoofd in een tuin vol bloemen af te beelden. Of de ‘oer-Hollandse tulp’, die in zijn geboorteland Turkije de bloem van Allah bleek te zijn.

Maar mijn favoriete vitrines zijn wel die met de middeleeuwse gebruiksvoorwerpen. Hoe leuk want herkenbaar is het om te zien dat een schop en een gieter er al eeuwenlang hetzelfde uitzien, net als het veel te kleine vogelkooitje voor zangvogeltjes. Of dat Jezus veelvuldig als tuinman werd afgebeeld, inclusief hoed van stro, om de Bijbelverhalen invoelbaar te maken voor de analfabetische gelovigen. Een mooi staaltje middeleeuwse doeltreffendheid.