Nieuwe ontdekkingen over het Oudgrieks

Kleine woordjes

Het Oudgrieks is als gezegd een dode taal, dus er is geen spreektaal voorhanden. Hoe kun je dan onderscheid maken in de situatie waarin de spreker zich bevindt? Huitink: “We hebben natuurlijk wel veel verschillende soorten teksten, die in verschillende contexten hebben gefunctioneerd: een tragedie gebruikt andere taal dan een redevoering voor een rechtbank. Op een meer gedetailleerd niveau hebben we partikels, kleine woordjes van twee of drie letters die iets benadrukken. Tot nu toe kenden we de precieze functie ervan niet, maar we hebben ontdekt dat ze meer kunnen vertellen over de houding van een spreker. Ze staan bijvoorbeeld voor uitdrukkingen als ‘nou jaaaa!’ of ‘echt wel!’ Hieraan zie je of de spreker een bewering leuk vindt of er het zijne van denkt.”

Door deze kennis verandert de inhoud van bekende klassieke teksten niet enorm, maar het laat wel zien wat de toon is van de mensen die aan het woord zijn. Hoe beleefd personages zijn tegen elkaar, zegt bijvoorbeeld iets over hun karakter. “Neem Socrates, die is beroemd om zijn ironie. Maar mede door ons onderzoek zijn we erachter gekomen dat hij ook zeer onbeleefd uit de hoek kon komen. Als hij bijvoorbeeld zijn gesprekspartners voortdurend met ‘mijn beste man’ aanspreekt, is dat niet zonder meer beleefd bedoeld: taalkundig onderzoek binnen en buiten de klassieken laat zien dat een dominante spreker zulke aanspreekvormen vaak gebruikt om zijn gesprekspartner in een hoek te zetten.”

Ook de bedoelingen van de schrijver staan in een ander licht met de vernieuwde grammaticaregels. Zo stipte Homerus belangrijke hoogtepunten in zijn tekst aan, door zinnen te beginnen met het partikel ‘ara’. “Hiermee bouwt Homerus spanning op, waarschuwt hij de lezer of toehoorder dat er een belangrijk moment aankomt”, legt Huitink uit. Opletten geblazen dus!

Bommetje

Niet alleen de interpretatie van de eeuwenoude grammatica is aan verandering onderhevig, ook de leeftijd van het Oudgriekse alfabet. Willemijn Waal (Universiteit Leiden) heeft onderzoek gedaan naar de oudste inscripties en beargumenteert dat het Oudgriekse schrift een stuk ouder is dan we denken: “In 1933 is voorgesteld dat het Griekse alfabet net zo oud is als de oudste inscripties die we hebben gevonden, die dateren uit de achtste eeuw voor Christus. Dit idee is algemeen geaccepteerd, maar het is alleen niet logisch.”

Hiermee gooit Waal een bommetje in de wereld van de klassieken. Het oudst bekende literaire werk, de heldendichten van Homerus, zou volgens Waal ook veel eerder op schrift kunnen zijn gezet dan in de achtste eeuw voor Christus. En daarmee niet eeuwenlang mondeling zijn overgeleverd, zoals nu algemeen aanvaard is. Wat is hier aan de hand?

Geen bakermat

Niet alleen het oudste Griekse literaire werk zou een herdatering kunnen gebruiken, ook de leeftijd van het Oudgriekse schrift zelf. “We moeten af van het achterhaalde idee dat alleen het Griekse alfabet aan de wieg van ons eigen alfabet staat en zelfs van onze beschaving, en dat de Grieken de drijvende kracht waren achter de verspreiding ervan. Griekenland was slechts één van de landen in de regio die gebruik maakten van een alfabetisch schrift, en er is geen reden om aan te nemen dat de Grieken een centrale rol speelden in de ontwikkeling van het alfabet”, aldus Waal.

De omliggende landen, zoals Egypte en Mesopotamië, kenden al schrift sinds het vierde millennium voor Christus. In Griekenland is uit de Late Bronstijd de voorloper van het Grieks bewaard gebleven op kleitabletten, de laatste dateren rond 1200 v. Chr. “De theorie is dat hier een donkere periode van vierhonderd jaar op volgde, waarin niets gebeurde. Geen handel, geen schrift, totdat er rond 800 ineens een explosie van inscripties plaatsvond. Het klopt dat het Griekse alfabet op dat moment overal opduikt en in allerlei vormen, zoals graffiti, grafteksten en namen op aardewerk, maar ik geloof niet in een zogenaamde ‘alphabetic Big Bang’-theorie.”

Lijstjes

Door opgravingen van de laatste dertig jaar weten we dat er handelscontacten bleven bestaan tussen Griekenland en de omringende landen, waar ook schrift in gebruik was. Het is volgens Waal logischer dat de opkomst van het Oudgriekse alfabet geleidelijk ging en dat de Grieken in eerste instantie op vergankelijk materiaal gingen schrijven, zoals papyrus, dat niet bewaard is gebleven.

“Mensen gebruiken schrift meestal voor het eerst voor praktische doeleinden, zoals handel en administratie. We houden nu eenmaal van lijstjes maken. De oudste inscripties in het Oudgrieks zijn echter speelse privé-uitingen, zoals pornografische graffiti op rotsen en kleine gedichtjes op aardewerk. Dit is een onwaarschijnlijk eerste gebruik van schrift. Daarnaast zou het wel heel toevallig zijn dat de oudst gevonden inscripties ook precies de oudst geschreven inscripties zijn. Het is aannemelijker om aan te nemen dat er al eerder werd geschreven dan het oudste bewijs dat we daarvoor hebben.”

Waals theorie leek vooral dat, een theorie, omdat er geen tastbaar bewijs was van Oudgrieks dat ouder was. Tot afgelopen mei: nieuwe koolstofdateringen uit Noord-Griekenland wijzen erop dat de oudste inscripties 100 tot 150 jaar ouder zijn dan we tot dusver dachten, en dus al in de negende of zelfs de tiende eeuw voor Christus te zijn gemaakt. Zou Homerus’ werk dan toch ook eerder zijn geschreven? De toekomst zal het leren.