Schaduwkanten van de bevrijding

Boeken over de Tweede Wereldoorlog vinden nog steeds gretig aftrek. Dat historici er niet over uitgeschreven raken, komt onder andere door de veranderende kijk op deze oorlog. Niet langer goed tegen kwaad, maar met meer oog voor het grote grijs in het midden. Dat levert nieuwe onderwerpen op en de nadruk verschuift steeds meer naar het wel en wee van gewone burgers.

De keerzijde van de bevrijding voor burgers was lang een ondergeschoven kindje binnen de geschiedschrijving. Twee recent verschenen boeken hierover zijn ‘Bezet, bevrijd & geplunderd’ over plunderende geallieerde soldaten en ‘Een wrang feest’ over de gevallen slachtoffers tijdens de feestelijke bevrijding. De auteurs kijken in hun werk verder dan de schuldvraag en beschrijven hun waarnemingen zonder oordeel. Beide boeken schetsen een heldere historische context en geven antwoord op de vraag waarom deze slachtoffers zijn gevallen ofwel wat de geallieerde soldaten dreef. Dit levert belangrijke nieuwe inzichten op, vooral over de geallieerde soldaten. Zij hadden met de jaren een mythische heldenstatus gekregen, maar de auteurs poetsen deze blinde vlek grondig weg.

Stelselmatig leeggeroofd

In ‘Bezet, bevrijd & geplunderd’ nemen de auteurs je mee naar het front in de regio Nijmegen, van september 1944 tot aan de bevrijding in 1945. Het leger van Amerikaanse, Britse, Canadese en Poolse soldaten zou ons na vier jaar ellende uit de klauwen van de nazi’s redden, hoezee! Met operatie Market Garden rukten de geallieerden op vanuit Limburg, maar ze strandden voor Arnhem. Zoals de Amerikaanse filmtitel uit 1977 al zegt was deze stad aan de Nederrijn ‘A bridge too far’. Nijmegen en de regio daaromheen veranderde in een gevechtszone en de bewoners van de dorpen in dit gebied moesten maandenlang hun heil elders zoeken.

Toen zij na de bevrijding weer naar hun huizen terugkeerden, troffen ze een complete ravage aan. De geallieerde soldaten hadden bijna alle huizen en ook winkels, fabrieken, banken en kerken leeggeroofd. Ze hadden actief en stelselmatig gezocht naar opgeborgen waardevolle spullen en hadden kluizen opgeblazen met dynamiet, zo tonen de auteurs aan. Ze reconstrueerden uit het archiefmateriaal ook de snelste roof in de regio: Amerikaanse parachutisten plunderden de gemeentekas van Overasselt binnen één uur na hun landing.

Het aantal geplunderde gebouwen in de geëvacueerde regio schatten de auteurs op 85 tot 95 procent, maar het is minder duidelijk hoeveel procent van de soldaten hier aan meedeed. In Amerikaanse literatuur zou een commandant toegeven hebben (het boek heeft helaas geen notenapparaat) dat 80 procent van zijn mannen in Europa had geplunderd, waar het mogelijk was. Dat Amerikanen de grootste plunderaars waren onder de geallieerden, is in ieder geval zeker.

Bax vond ook een patroon in de incidenten: ze ontstonden allemaal door onduidelijkheden over instructies rond de ontwapening van de Duitsers na de capitulatie. De slachtoffers waren onschuldige burgers die op het verkeerde moment op de verkeerde plaats waren, verzetsstrijders die zich hadden samengevoegd tot de Binnenlandse Strijdkrachten (BS) en Duitse soldaten. Er was geen sprake van een vooropgezet plan, in tegenstelling tot de structurele strooptochten door de geallieerde soldaten.

Hun ongedisciplineerde gedrag heeft levens gekost, maar in het boek komt niet terug of dit strafrechtelijke gevolgen heeft gehad. Er zijn minder bronnen over Duitse soldaten die doden rond de bevrijding op hun geweten hadden. Als hun namen al bekend waren, zouden ze later berecht worden, zo beloofden de geallieerden, maar hier kwam niets van terecht. Na de meidagen zijn de daders van gevechten met dodelijke afloop grotendeels uit het zicht verdwenen.

Dit geldt ook voor de plunderende geallieerden in de regio Nijmegen (en elders, want ze plunderden al vanaf de landing bij Normandië, aldus de auteurs). Ze zijn er grotendeels mee weggekomen, maar dit wil niet zeggen dat het ze allemaal koud heeft gelaten. Van de weinigen die het hebben toegegeven, wordt duidelijk hoeveel moeite ze er later mee hadden. Een Amerikaanse veteraan gaf bijvoorbeeld gestolen antieke munten mee aan een Nederlandse toerist, om terug te brengen naar de rechtmatige eigenaar in Groesbeek. Maar wel anoniem, want zijn schaamte was te groot.

Geen controle

Waarom gingen die soldaten zo los? De auteurs laten niet alleen uitgebreid zien wat er allemaal geplunderd werd en door wie (Amerikanen het meest, daarna Canadezen en de Britten het minst), maar ook wat de achterliggende motieven waren. Ten eerste ging het om jonge jongens, ver van huis, die regelmatig de dood in de ogen keken. Burgerlijke normen verdwenen, zelfs bij de normaal brave en eerlijke jongens. Om te kunnen omgaan met de doodsangst, was alcohol een geliefd plunderobject. Wijnhandelaar Harry Vermeulen uit Nijmegen verloor 11 duizend flessen Franse wijn, 225 flessen port, 142 flessen champagne en 77 flessen cognac. De waarde bedroeg bijna tachtigduizend gulden. Na de oorlog zou hij tienduizend gulden vergoed krijgen.

In dronken toestand vervaagden de grenzen van het toelaatbare nog verder en plunderen werd een uitlaatklep. Zo stalen soldaten koeien van boeren, waar ze alleen de biefstukken uit sneden, de rest lieten ze liggen. Of ze kleedden een geit aan om prijs op te schieten. Maar de belangrijkste oorzaak was de evacuatie: gelegenheid maakt de dief. De kans om betrapt te worden en dus zwaar gestraft te worden, was klein in een gebied zonder inwoners. Die lokroep bleken veel soldaten niet te kunnen weerstaan.

Taboe

Beide boeken zijn schokkend, op hun eigen manier. ‘Een wrang feest’ vanwege het tot nu toe onbekende aantal doden en het feit dat het leed van de nabestaanden zo weinig erkend is. Ze kregen geen genoegdoening door het straffen van de daders, vaak geen materiële steun en elk jaar bij de bevrijdingsfeesten worden ze weer geconfronteerd met deze zwarte dag. Bij ‘Bezet, bevrijd & geplunderd’ zat het schokkende voor mij in de enorme schaal van het plunderen, niet door de Duitsers maar in veel grotere mate door de geallieerden. Ook ik had blijkbaar een blinde vlek voor onze bevrijders, die verbazingwekkend ongestoord hun gang hebben kunnen gaan.

Steeds duidelijker wordt dat geallieerde soldaten en verzetslieden niet alleen helden waren. Ze hebben fouten gemaakt en dat heeft schade opgeleverd en zelfs mensenlevens gekost. Degenen die erover praatten, hebben het er vaak hun hele leven moeilijk mee gehad. Of zoals de auteurs van ‘Bezet, bevrijd & geplunderd’ het mooi omschrijven: ‘Eén van de kenmerken van het afbrokkelende taboe is de erkenning van spijt.’ Er is tot nu toe nauwelijks onderzoek naar spijt van plunderaars gedaan, maar de tijd lijkt er nu rijp voor. Voor het te laat is.