Waar komt religie vandaan?

Tegenwoordig is de westerse samenleving individualistischer dan ooit. Dit is ook terug te zien aan het dalende aantal kerkbezoekers en het ontstaan van andere vormen van religiositeit. Een deel van de gelovigen kiest nu elementen uit verschillende religies en stromingen en maakt daar een eigen geloofsovertuiging van. Bijvoorbeeld door als christen te mediteren of je bezig te houden met astrologie of tarot. Wat bepaalt welke religieuze keuze jij maakt? Wat is bijvoorbeeld de rol van je brein, opvoeding en de samenleving hierin? Waar komt religie überhaupt vandaan? Neurowetenschappers en theologen hebben hier zo hun eigen ideeën over, maar zijn het vast over één ding eens: religie is complex.

Morele goden

Ergens in de evolutie van de mens moet religie ontstaan zijn. Michiel van Elk, cognitief neurowetenschapper aan de Universiteit van Amsterdam en gespecialiseerd in religie, legt uit: “Waarschijnlijk is religie ooit ontstaan als bijproduct. Door de manier waarop ons brein ging werken, konden we ons dingen gaan voorstellen als leven na de dood, ons doel op de wereld en onsterfelijkheid.” Fenomenen waar onze voorouders geen aanstichter voor konden aanwijzen, zoals de beweging van planeten, vulkaanuitbarstingen en bliksem, schreven ze toe aan hogere machten. Dit primitieve geloof hielp hen de wereld te begrijpen. Van Elk: “We begonnen betekenis te zien in gebeurtenissen en gingen in geesten en demonen geloven.”

Wanneer mensen in hogere machten gingen geloven is moeilijk te bepalen, maar de meer moderne vorm van religie is een vrij recente uitvinding. Vanaf zo’n tienduizend jaar geleden ontstonden namelijk de grotere en complexere samenlevingen en begonnen mensen te geloven in morele goden. Dit religieuze element bevorderde de samenwerking en verbinding tussen grote groepen mensen. “Als samenlevende groepen groter worden, lukt het niet meer om iedereen in de gaten houden. Geloven in een God die je beloont als je je goed gedraagt en straft als je je niet aan de regels houdt, was de oplossing”, volgens Van Elk.

Sommigen hebben de meest fantastische, of donkere, ervaringen, terwijl anderen helemaal niks meemaken. Hoe kan dat? Verwachtingen spelen hierbij een grote rol. Mensen die spirituele ervaringen meemaken, hebben over het algemeen een levendig voorstellingsvermogen, weet Van Elk. Als ze een boek lezen worden ze die fictieve wereld ingetrokken, bij een film kruipen ze in de huid van de hoofdpersoon. Van Elk: “Er zit zeker een erfelijke component in, waardoor sommige mensen bij wijze van spreken meer aanleg hebben om religieus te worden.”

Het brein van gelovigen

Die aanleg komt niet voort uit één hersengebiedje dat verantwoordelijk is voor spiritualiteit. Zo’n ‘Godspot’ bestaat niet, verzekert Van Elk. Het hele brein doet mee. Neurowetenschappers kunnen inmiddels goed verklaren hoe religieuze ervaringen en spiritualiteit tot stand komen in de hersenen. Met MRI-scanners meten ze welke hersengebieden actief worden bij religieuze handelingen.

Bij bidden is er bijvoorbeeld activiteit in gebieden die ook actief worden bij nadenken over andere mensen, een interne dialoog voeren en plannen maken voor de toekomst. “Aan religie zijn veel aspecten verbonden, zoals bidden, rituelen, mediteren, nadenken over God. Bij al die aspecten gebeurt er weer iets anders in de hersenen.” Dat er een relatie is tussen de ontwikkeling van het brein en religie staat vast. Van Elk: “Onderzoek laat bijvoorbeeld zien dat mensen na beschadiging van een specifiek hersengebied – zoals de temporaal-pariëtale junctie, een gebiedje aan de zijkant van ons brein – hyperreligieus of spiritueler worden. Mensen bij wie een ander deel van het brein beschadigd is, laten dit effect niet zien, waardoor we kunnen uitsluiten dat de verandering optreedt omdat men geconfronteerd wordt met ziekte en sterfelijkheid. Het lijkt er dus op dat als er iets in de biologie verandert, mensen daarmee ook ontvankelijker kunnen worden om religieus te zijn.”

Natuurschoon

De ervaringen van religieuzen en niet-religieuzen verschillen niet eens zoveel van elkaar. Je hoeft in ieder geval niet in het bovennatuurlijke te geloven om gevoelens van ontzag en verwondering te ervaren. Van Elk en zijn collega’s lieten proefpersonen in een MRI-scanner video’s zien van onder andere landschappen met watervallen, bergen en oceanen. Natuurschoon kan zo overweldigend en intens zijn, dat in de hersenen het _default mode_-netwerk even pauze neemt, zagen ze. Dit netwerk is normaal gesproken actief als we aan zelfreflectie doen, problemen blijven herkauwen en ons zorgen maken.

“Als je wordt opgezogen in een mooi natuurlandschap, wordt die zelfreflectie even onderbroken”, legt Van Elk uit. Bij LSD-gebruik zie je hetzelfde gebeuren. Of je het een spirituele ervaring noemt is aan jezelf; dat hangt af van je eigen interpretatie. “Een gelovige zal er Gods hand in zien, terwijl de natuurwetenschapper misschien denkt: wat is de wereld toch mooi door natuurlijke selectie.”

Religieshoppers

Theoloog Manuela Kalsky, hoogleraar aan de Vrije Universiteit, is het daarmee eens: “Wanneer je wordt geraakt door iets in de natuur, kun je dat ook een godservaring noemen. Religieus zijn hoeft niet per se samen te gaan met een goddelijke openbaring. Je kunt geraakt worden door iets wat groter is dan jezelf, dat je niet goed in woorden kunt vatten.”

Kalsky deed recent onderzoek naar religieuze meerstemmigheid, ook wel ‘flexibel geloven’ genoemd. Hierbij keek ze hoe Nederlanders vandaag de dag geloven en waar dat geloof uit bestaat. Een deel van de gelovigen combineert namelijk elementen uit verschillende levensbeschouwingen en vormt zo een eigen geloofsovertuiging. Deze ‘religieshoppers’ komen nauwelijks terug in de officiële statistieken omdat die te beperkt zijn, aldus Kalsky. “Bij de standaard vragenlijsten naar religie kun je meestal maar één vak aanvinken, je bent boeddhist of christen of joods enzovoort. Dat je beide of alle drie tegelijk kunt zijn, behoort niet tot de mogelijkheden.”

Ze is geen fan van de term religieshoppers omdat ze hem denigrerend vindt en hij oppervlakkigheid suggereert. “Uit ons onderzoek blijkt dat dit niet het geval is. Bovendien zijn religies altijd combinaties van verschillende stromingen. Kijk maar naar het christendom, dat is een samenraapsel van Joodse, Egyptische en Griekse invloeden en natuurreligies. Religies zijn continu in ontwikkeling, met als gevolg dat er verschillende stromingen ontstaan, zoals binnen het christendom de katholieken en protestanten”, legt Kalsky uit.

Ze benadrukt dat elke religie te divers en complex is om in zijn geheel te kunnen overzien, laat staan na te leven. “Religies worden gevormd door mensen en door de context waarin zij bestaan. Het katholicisme in Zuid-Amerika is anders dan dat in Afrika, ook al horen beide bij dezelfde katholieke kerk.” Een definitie van wat religie is of precies inhoudt, is mede daarom moeilijk te geven, volgens Kalsky.