Zonder kunst geen wetenschap

Op de middelbare school kies je één van de vier profielen: Cultuur & Maatschappij, Economie & Maatschappij, Natuur & Gezondheid, Natuur & Techniek. Deze profielen zijn nogal rechtlijnig, maar vaak kun je wel extra vakken volgen. Ik hoorde bij een groep scholieren die niet binnen het gekozen profiel bleef: met een relatief ongebruikelijke mix van Natuur- en Maatschappijvakken. Deze combinatie is echter niet zo vreemd als het lijkt; Economie, Techniek, Gezondheid en Cultuur gaan vaak hand in hand. Toch worden op het internationale toneel nog regelmatig de strikte categorieën gehanteerd die je ook bij middelbare scholen terugziet. De keuze voor ‘Kunst en Wetenschap’ als het thema van het Gala van de Wetenschap was dan ook een schot in de roos.

Het Wetenschapsgala 2023


Dit jaarlijkse evenement, georganiseerd door New Scientist, bestaat uit een avondvullend programma dat actuele kwesties in de wetenschap op informele en luchtige wijze aankaart. Deze elfde editie zat vol met presentaties over kunst en wetenschap. Zo gingen twee wetenschappers, een neuroarchitect en een kunstenaar, in een presentatie over stadsindeling in op het effect van ruimte en licht op het welzijn van de mens. Om ons daar een idee van te geven vulden zij het theater met golven van licht.

Marine-bioloog Lisa Becking wilde het publiek op een creatieve manier verbonden laten voelen met de zee om de teloorgang van de biodiversiteit in koraalriffen onder de aandacht te brengen. Ze liet ons ruiken aan geurkaartjes met zwemen van zeelucht, zeewier en duikpakken – om hoopvolle nostalgie bij ons op te wekken.

Er werd deze avond ingespeeld op alle zintuigen: na presentaties volgden muziek- en dansoptredens. Erik Scherder, hoogleraar neuropsychologie, lichtte toe dat muziek, zang en beweging de twee hersenhelften beter laten communiceren. Dat muziek, zang en dans een positieve invloed hebben op emoties, blijkt niet alleen uit de wetenschap. Ook het theaterpubliek werd al zingend, inderdaad steeds vrolijker. In een interview door Jim Jansen, hoofdredacteur van New Scientist, met Robbert Dijkgraaf, demissionair minister van OCW en professor in de natuurkunde, vertelde Dijkgraaf ‘dat hij op de kunstacademie leerde om een onderzoeker te zijn door heel veel dingen te proberen’.

De winnende inzending van de Robbert Dijkgraaf essayprijs 2023 ging dan ook over wetenschap als het doen van iets fundamenteel nieuws – zoals moderne kunstenaar en kunsttheoreticus Kazimir Malevitsj deed met zijn geschilderde zwarte vierkant – dit had nog nooit iemand eerder gedaan en zo liet hij de kunstwereld op zijn grondvesten schudden. Eén ding werd tijdens deze avond duidelijk: toegang tot kennis, ruimte voor nieuwsgierigheid en creativiteit zijn essentieel voor elk wetenschappelijk vakgebied.

Eigenschappen van kunst en wetenschap


Hoe zit het nu precies met de connectie tussen kunst en wetenschap? Naast de praktische uitgangspunten van nieuwsgierigheid, creativiteit en experiment, zie je in het eindresultaat twee belangrijke gemeenschappelijke eigenschappen: ervaring en communicatie. Soms denken mensen dat het beleven van kunst iets is dat alleen in musea gebeurt en waarbij voorkennis vereist is, maar het tegendeel blijkt waar. Visuele cultuur is all around. In spotprenten in de krant, in de kleding die je draagt, in de stad waar je doorheen beweegt. En ditzelfde geldt voor wetenschap. Als je kijkt naar een eeuwenoud schilderij, luistert naar muziek, of een wiskundig vraagstuk oplost: alledrie kunnen ze je een geheel unieke euforische ervaring bieden.

Dan de communicatieve factor. Kunst en wetenschap kunnen ook zorgen voor het overdragen en delen van kennis en ideeën. Professor Louise Fresco licht dit toe in haar boek Kruisbestuiving (2014) waarin ze uitwisselingen verkent tussen planten, dieren en culturen, via thema’s als innovatie en evolutie. Een voorbeeld uit de vijftiende eeuw is het werk van Jheronimus Bosch, waarin talloze wonderlijke figuurtjes niet alleen religieuze doordenkers representeren maar ook een onderzoekende blik stimuleren. Zowel kunst als wetenschap zet aan tot nadenken.

In de praktijk: kunst en wetenschap


Die verbindingen tussen kunst en wetenschap zie je vaak duidelijk terug bij toegepaste kunstvormen. Zo stuwden vroegmoderne illustraties van menselijke anatomie de geneeskunde en kennis vooruit. Daarnaast speelde kunst ook een belangrijke rol bij de invulling van de ruimtes waarin artsen geneeskunst beoefenden en waarin zij patiënten verzorgden. Zo zorgden religieuze beelden en motieven voor spirituele ondersteuning in de vroegste verzorgende gasthuizen en kloosters.

Tegenwoordig is er vanuit patiënten vooral behoefte aan een gepersonaliseerde omgeving. In de 21ste eeuw heeft kunstbeleid in Nederlandse universitaire ziekenhuizen grofweg drie richtingen:
#1) healing environment. De kunst heeft, zoals uit wetenschappelijk onderzoek blijkt, stressverlagende eigenschappen. Hierbij kun je denken aan natuurlandschappen
#2) kwaliteit-weerspiegelende kunst. Topkunstenaars en autonome kunst suggereren topzorg
#3) troostende of geruststellende kunst. Vertrouwde thema’s geven je als patiënt afleiding

Kunst en wetenschap, zowel in medisch-historische ontwikkeling als in medische uitoefening, zijn dus nooit zonder elkaar geweest. De toepassingen variëren dus van religieuze steun, bemoedigende portretten van geneesheren en regentessen, tot felle schilderijen door Karel Appel of ritselende foto’s van graslandschappen en virtual-reality ervaringen.

Illustraties ondersteunen niet alleen kennis, ze roepen ook vertrouwde gevoelens bij je op. Bijvoorbeeld met impressies van vriendelijke en verrassende verhalen. Zo kreeg Quentin Blake rond 2005 (beroemd van de illustraties bij Roald Dahl-verhalen) opdracht om ziekenhuismuren in Engeland te verfraaien. Over dit soort kunst is gezegd: “Illustration is art with a job to do.” De ondersteunende rol van kunst voor zorg en wetenschap moeten we niet onderschatten, historisch gezien én voor de toekomst.

Terug naar het Gala van de Wetenschap.
Malevitsj hoopte met zijn zwarte vierkant een kunstvorm te creëren die een nieuwe werkelijkheid schiep en geen relatie meer had met de natuur of de dingen om ons heen. Toch kan je erover blijven filosoferen of dit gelukt is. Zijn drang tot creatie, het anticiperen van de ervaring, en communiceren van informatie, blijven nou eenmaal direct verbonden met Natuur&Maatschappij. Ik zou willen zeggen: de kunst zit niet in het kijken, maar in het zien. Zo brengen wetenschappers tegenwoordig zelfs onzichtbare zwarte gaten in beeld.
Aan het einde van de avond was ik, in het Internationaal Theater aan het Leidseplein in Amsterdam, geïnspireerd om mijn eigen kunsthistorisch-wetenschappelijke koers in volle vaart door te zetten.