Honderd jaar radio, een wereld van verschil

De titel geeft het al een beetje weg: ‘De Radio. Een cultuurgeschiedenis’ gaat de verandering in de maatschappij door de komst van dit massacommunicatiemiddel. Het is te vergelijken met internet en de smartphone. De wereld werd ineens een stuk groter door de informatie die massaal beschikbaar kwam, en het radiotoestel zelf was in 1919 wat de smartphone aan het begin van onze eeuw was. Iedereen had het erover en het toestel werd massaal aangeschaft.

De technologische kant komt natuurlijk ook aan bod. Auteur Huub Wijfjes, hoogleraar in de geschiedenis van radio en televisie aan de Universiteit van Amsterdam, noemt dit zelf radio-archeologie. Hoe we van technieken als de draadloze telegraaf voor scheepvaartverkeer uitkomen bij een toestel met buizen op de korte golf weet hij helder te verwoorden. Het ontstaan van het uiteindelijke apparaat was het resultaat van een technisch sneeuwbaleffect en er is dan ook niet een enkele uitvinder van de radio aan te wijzen.

Dat we dan toch het honderdjarig bestaan vieren, komt mede door de Nederlandse ingenieur Hanso Idzerda. Hij was (een van) de eerste ter wereld met een radio-omroep, zonder dat zelf te beseffen. De latere definitie van een omroepdienst – het met regelmaat uitzenden van een in de pers aangekondigd programma – begon in het huis van Idzerda op 6 november 1919.

Een nieuwe wereld

Twintig jaar later was de radio een standaard onderdeel van het huiskamermeubilair. Gezellig met het hele gezin in de woonkamer luisteren naar muziek, het nieuws of een hoorspel. En nog gratis ook!

Dagelijks luisteren naar muziek was een van de grootste veranderingen door de komst van de radio, volgens Wijfjes. Muziek vormde het hoogste percentage van de uitzendingen en werd tot ver in de jaren vijftig voornamelijk live gespeeld, voor de microfoon in de radiostudio. Muziek van eigen bodem en klassieke stukken gespeeld door Nederlandse orkesten waren het meest te horen.

Luisteraars beïnvloeden

Maar er was meer dan muziek. In radio-uitzendingen werd ook gepraat, bijvoorbeeld over het nieuws. Uit een onderzoek uit de jaren vijftig bleek dat Nederland 42 procent van de zendtijd aan nieuws en het gesproken woord besteedde, in vergelijking met 26 procent in de Verenigde Staten en 17 procent in Engeland. In Nederland speelde namelijk de verzuiling mee, en elke omroep wilde via hun radioprogramma’s zijn eigen identiteit uitdragen.

Tot aan het einde van de hoogtijdagen van de radio (tussen 1920 en 1960) was de Nederlandse maatschappij grof geschetst ingedeeld in vier zuilen: een protestantse, katholieke, socialistische en liberale zuil. Elke zuil had zijn eigen politieke partijen, verenigingen en deels eigen scholen en zo leefden de mensen ook toen al in hun eigen ‘filterbubbel’.

Hoewel mensen tijdens de hoogtijdagen van de verzuiling op veel terreinen weinig te maken hadden met mensen buiten hun eigen zuil, gooide de radio roet in het eten. Wijfjes laat mooi zien hoe de radiomakers in eerste instantie hun luisteraars (religieus) wilden opvoeden en verheffen, door preken en religieuze muziek uit te zenden. Tegen de verwachtingen in lieten de luisteraars zich niet beperken tot de omroep van hun eigen religieuze zuil en stemden net zo makkelijk af op spelshows van de VARA, zo bleek uit onderzoek. Tandenknarsend moesten de conservatieve omroepen hun programma’s lichter maken om hun luisteraars te behouden.

Bijdehante dj

Veronica heeft sowieso een grote stempel gedrukt op de manier van radioprogrammering. Naar Amerikaans voorbeeld kwam er een dj, die zijn keuze aan muziek op gevatte wijze aan elkaar kletste en geinige jingles liet horen. Deze manier van radiomaken is nu normaal maar was eind jaren zestig echt opzienbarend en al snel razend populair.

Om luisteraars te behouden moesten de omroepen veranderen. Met de mediawet uit 1965 kwam er meer structuur en een derde zender, Hilversum Drie. Elke zender kreeg zijn eigen profiel om de luisteraar duidelijker te maken wat ze konden verwachten. Deels hielp dit wel, maar de publieke omroepen raakten steeds mee luisteraars kwijt met de komst van commerciële zenders. Wat het wel al die tijd goed bleef doen zijn sportprogramma’s en met name Langs de lijn. Sport heeft daarom zelfs een eigen hoofdstuk gekregen in het boek, leuk voor de liefhebbers.

Overlap

Sport is niet het enige specialistische hoofdstuk. Het boek bestaat uit twee delen: Wijfjes trapt af met het chronologische verhaal, verdeeld over drie hoofdstukken. Deel twee van het boek is geschreven door andere wetenschappers, op het gebied van muziek, sociologie en sport. De andere specialistische hoofdstukken gaan dieper in op klassieke muziek, popmuziek, nieuws op de radio en radio voor Nederlanders in het buitenland. Dit laatste hoofdstuk nagelaten, komen al deze onderwerpen ook in de eerste hoofdstukken aan bod. Met deze indeling zit er aardig wat overlap in het boek, en dat is zonde.

Toch is het een fijn boek om te lezen en te bekijken vanwege de vele foto’s. Het zet je ook weer even aan het denken. Het is voor ons zo gewoon om al die verschillende media bij de hand te hebben, snel nieuws te lezen en de muziek te luisteren die je maar wilt, dat het moeilijk voor te stellen is hoe het moet zijn geweest zonder die mogelijkheden. Wat dat betreft zorgde de radio inderdaad voor een cultuurverandering.

Het boek loopt tot 2019 en haalt er van alles bij, zoals digitale radio, om aan te tonen hoe relevant het medium nog steeds is. De laatste jaren vind ik de minst interessante van het boek. Natuurlijk, de radio is nog steeds leuk om naar te luisteren, zeker in de auto. Alleen is de radio nu slechts één van de vele mediabronnen waaruit we kunnen kiezen en zeker niet de meest veelzijdige. De keuze is reuze en dat was in de begintijd duidelijk anders.