Naar de content
Faces of Science
Faces of Science

Luisteren naar oude kunst

Een fragment van het schilderij het Lam Gods, paneel De Zingende Engelen. De gebroeders Jan en Hubert van Eyck zijn de schilders.
Een fragment van het schilderij het Lam Gods, paneel De Zingende Engelen. De gebroeders Jan en Hubert van Eyck zijn de schilders.
Art in Flanders Hugo Maertens - CC-BY-NC-ND 4.0.

Wie vermaakt wil worden, hoeft alleen maar naar platforms als Tiktok en YouTube te gaan om in een eindeloze stroom van afleiding te belanden. Vrijwel al het afgespeelde beeldmateriaal wordt begeleid door gesproken tekst en muziek. In het pre-digitale tijdperk bestond dit soort tweedimensionaal multimediavertier nog niet. Maar toch was geluid te ‘zien’ in oude kunst!

16 mei 2023

Het klinkt misschien paradoxaal, maar de geloofwaardige suggestie van geluid speelde al heel vroeg een belangrijke rol in visuele cultuur. Kunstenaars worden al eeuwen geïnspireerd door geluiden en muziek en proberen dit in hun creaties te verwerken. Zo zit de kunstgeschiedenis vol met spannende verwijzingen naar muziek en geluid.

Zingende engelen

Een opvallend voorbeeld van muziek in schilderkunst is een detail uit het beroemde veelluik Het Lam Gods (1425-1432) door de kunstenaar Jan van Eyck, gemaakt in opdracht van koopman Joos Vijd als altaarstuk voor een kapel in de Sint-Baafskathedraal in Gent.

Een fragment van het schilderij het Lam Gods, paneel De Zingende Engelen. De gebroeders Jan en Hubert van Eyck zijn de schilders.

Acht mensen, met blond krullend haar, gekroond en gehuld in rode en groene brokaten mantels, voor een lessenaar met een boek erop. Ze hebben hun mond open op een manier die suggereert dat ze een lagere of hogere toon zingen. Jan van Eyck en Hubert van Eyck, Detail van Het Lam Gods: De Zingende Engelen.

Art in Flanders Hugo Maertens - CC-BY-NC-ND 4.0.

Op dit paneel zie je acht gekroonde engelen met blonde krullen, gehuld in brokaten koormantels voor een lessenaar. Hun stemmen kunnen we natuurlijk niet echt horen, maar iedereen begrijpt direct dat er wordt gezongen. Opmerkelijk is dat hun monden niet zomaar open staan: elke engel heeft een eigen expressie met de suggestie van een eigen geluid. Niet zo gek, want aan de Bourgondische hoven was meerstemmige muziek (polyfonie) destijds heel populair. Bovendien valt aan de gezichtsuitdrukkingen af te leiden wie welke stem zingt: sopraan, haute-contre, tenor of bas. Ondanks dat onderzoekers niet met zekerheid weten welk liturgisch muziekstuk de engelen zingen, is de herkenning van het zingen onbetwist.

Deze herkenning vindt plaats in het brein, waar de omgeving wordt geregistreerd en begrepen op basis van je eigen kennis of ervaring. Je ‘ziet’ het zingen door je eigen zangkunsten. De functie van dit kerkelijke kunstwerk in combinatie met de herkenning van het gezang, bepaalt de interpretatie van het kunstwerk. Het werk komt tot leven: stel je namelijk eens voor dat je het altaarstuk ziet terwijl er in de kerk wordt gezongen. Zou het dan als het ware één geheel met de ruimte vormen en de kerkgangers zo het gevoel geven samen mét de engelen te zingen?

Bij dit paneel gaan we dus uit van een hemels geluid; op eenzelfde manier kunnen we er bij het volgende werk van uitgaan dat er wordt gekrijst.

Krijsende amor

Vermoedelijk zien we hier een moment uit een gedicht dat de Griek Theocritus schreef in 300 v.Chr., waarin de honingstelende Amor door een bij wordt gestoken. In deze buste oefende de zeventiende-eeuws beeldhouwer Hendrik de Keyser met het uitbeelden van schrik en pijn. In de Nederlandse kunst was het goed weergeven van emotionele gelaatstrekken een van de meest geprezen kwaliteiten van kunstenaarschap. Dit werk door De Keyser kán niet anders dan een associatie met geluid oproepen. Je hoort Amor bijna. Maar mooi klinkt het niet.

Tafel met muziekinstrumenten (gamba en luiten), een opengeslagen muziekboek, een schenkkan en glazen. Op een cartouche met doodshoofd staat het woord VANITAS. Door het venster boven de tafel is een zaal te zien waarin wordt gedanst. Theodor Matham, Vanitasstilleven met muziekinstrumenten, 1622, Rijksmuseum Amsterdam

Rijksmuseum Amsterdam CC0 1.0 Universeel

In moralistische kunst komt muziek en geluid op een heel andere manier voor. Een voorbeeld is het stilleven waarin het, inderdaad, stil is. In stillevens, waar je als kijker wordt aangespoord om na te denken over de tijdelijkheid van het leven, zijn vaak instrumenten en bladmuziek afgebeeld. Misschien ondenkbaar nu, maar in een tijd zonder Spotify was muziek iets eenmaligs en dus vergankelijks. Het vervloog direct na het horen. In deze prent wordt de boodschap over het verstandig omgaan met tijd versterkt door het geroezemoes uit de zaal, te zien door het venster.

Het is intrigerend dat je het geluid in deze kunstwerken niet hoort, maar dat je er toch iets bij kunt voorstellen. Wanneer je naar kunst kijkt, vergelijk je namelijk wat je ziet met je kennis en ervaring van het verbeelde. Kunst stimuleert het verbeeldingsvermogen en is daardoor bij uitstek multizintuigelijk. In de blogs met het thema ‘met andere ogen’, het onderwerp van dit lustrumjaar, neem ik je komende tijd vaker mee om kunst te ervaren, zodat jij vaker op zoek gaat naar het ongeziene, en ook geluid gaat ‘horen’ in oude kunst.

ReactiesReageer