Vier vragen over klimaatmigratie

Daar is geen wetenschappelijk bewijs voor. Projecties die dit voorspellen, gaan uit van simplistische aannames. Bijvoorbeeld door te kijken naar welke kuststeden onder water komen bij een verwachte zeespiegelstijging en vervolgens ervan uit te gaan dat alle inwoners uit die steden zullen migreren. Zo simpel kan je dat niet stellen, blijkt uit het onderzoek van migratie-onderzoeker Hein de Haas, hoogleraar sociologie aan de Universiteit van Amsterdam. Mensen zijn in staat zich aan te passen, zegt De Haas in zijn boek over migratie, waarvan volgend jaar een nieuwe editie uitkomt. Bovendien migreren mensen om meerdere redenen, waarvan de belangrijkste economisch of politiek zijn. In Bangladesh bijvoorbeeld blijken mensen juist vrijwillig naar de kuststeden te migreren, waar ze meer risico lopen op overstromingen, maar waar wel meer werkgelegenheid is.

Klimaatverandering is een traag proces en mensen hebben de tijd om zich aan te passen. Als mensen al vertrekken, dan doen ze dat in de overgrote meerderheid van de gevallen naar dichtbijgelegen dorpen of steden. Bovendien is het vertrek vaak tijdelijk. Ze keren na verloop van tijd weer terug naar hun huis. De meeste mensen in arme landen hebben niet de financiële middelen om te migreren. Zeker migreren over lange afstand, zoals vanuit Afrika naar Europa, vraagt om voorbereiding en een flinke investering. Het zijn de rijkere mensen die dit doen. Volgens De Haas moeten we ons zorgen maken om de allerarmste mensen, die gevangen zitten in hun armoede en niet weg kunnen, en zich bovendien minder goed kunnen aanpassen aan veranderingen. Gedetailleerde studies in Afrika lieten bijvoorbeeld zien dat droogte in Malawi de migratie vanaf het platteland naar steden juist verminderde. In Burkina Faso vergrootte droogte wel de migratie over korte afstanden, maar verminderde het de internationale migratie, omdat mensen juist in droge tijden daarvoor geen geld hebben.

Mensen besluiten zelden te migreren alleen omdat het klimaat verandert, concludeerde een overzichtsstudie in 2011 voor de Britse overheid waar De Haas aan meewerkte. Ook na een tornado willen mensen doorgaans terug naar huis. Als de overheid zorgt dat de huizen en wegen hersteld kunnen worden, zal dit niet tot migratie leiden, is de conclusie.

De mythe van de massamigratie door klimaatverandering wordt in stand gehouden omdat het voor verschillende partijen een handige boodschap is, stelt De Haas. Aan de linkerkant vestigt het de aandacht op de ernst van de klimaatcrisis. Aan de rechterkant voedt het de spookgedachte dat er een massa-immigratie op Europa afkomt. Onderzoekers en internationale hulpverleners kunnen de paniekerige beeldvorming gebruiken om geld te werven voor hun werk. Bovendien wordt het spookbeeld van klimaatmigratie vaak door lokale machthebbers gebruikt om de aandacht af te leiden van het falen van de overheid, denkt De Haas. Armoede, slechte behuizing en gebrek aan tijdige evacuatie zijn de belangrijkste reden waarom een tropische storm in de ene plek wel veel doden en ontheemden oplevert, en in de andere plaats niet. Door het klimaat de schuld te geven, hoeven machthebbers niet naar zichzelf te kijken.

Toch wel, zegt De Haas. Opwarming van de aarde is een van de meest urgente zaken voor de mensheid, en zal waarschijnlijk grote gevolgen hebben voor het levensonderhoud en veiligheid van mensen. Maar een direct verband met migratie lijkt er volgens wetenschappelijk onderzoek niet te zijn. En dat toch gebruiken om de aandacht op klimaatverandering te vestigen, is een voorbeeld van het goede doen om de verkeerde reden.

• De Haas, H., Castles, S. en Miller, M.J. (2020), The Age of Migration, Guilford Publications.

• Foresight: Migration and Global Environmental Change (2011).

• Boas, Ingrid, Carol Farbotko, Helen Adams, Harald Sterly, Simon Bush, Kees van der Geest, Hanne Wiegel et al. Climate migration myths. Nature Climate Change 9, no. 12 (2019): 901-903.