Wat kan Europa leren van haar eigen geschiedenis?

Ik ga op zoek naar die verschillende ideeën voor Europese samenwerking en zoek uit waarom sommige wel doorgang vonden en andere niet. Het lijkt misschien saai om in oude boeken naar zeventigjarige plannen te zoeken, maar dat is het absoluut niet. Als ik iets heb geleerd van al die oude verhalen is het dit: voor inspiratie en hoop moeten we putten uit zeventig jaar Europese samenwerking. Het Europese zelfvertrouwen van nu is toe aan een nieuwe injectie, die Europa zichzelf moet toedienen.

Maar hoe ontstond dat Marshallplan nu precies, zeventig jaar geleden? Ik neem je mee terug in de tijd. De wortels van het Marshallplan liggen vlak na de Tweede Wereldoorlog, toen Europa nog in puin lag. Op 5 juni 1947 hield de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken George C. Marshall een toespraak voor oud-studenten van Harvard University. In nauwelijks een kwartier schetste hij de sociale en economische problemen in het naoorlogse Europa. Er dreigden voedseltekorten en essentiële industriële goederen waren schaars. De handel was tot een dieptepunt gezakt. Europa kon amper voor zichzelf zorgen. De oplossing, aldus Marshall, was het vertrouwen van de Europeanen in hun eigen (economische) toekomst te herstellen.

Strohalm uit Amerika

Destijds greep Europa de strohalm uit Amerika. Met de Marshallhulp werden de Europese economieën hersteld, maar denk niet dat de Amerikanen dat even hebben geregeld. Het waren de Europeanen zélf die er iets van maakten. Zij bouwden zélf aan hun toekomst, onder andere met de oprichting van instituties zoals de Organisatie voor Europese Economische Samenwerking (OEES). Daar maakten de Europese landen afspraken over het afbreken van protectionistische handelsmaatregelen en dachten ze na over een gemeenschappelijke markt. Later volgde de oprichting van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS), de voorloper van de huidige Europese Unie. De Europeanen slaagden erin om (grotendeels) op eigen kracht hun levenspeil en sociale welvaart te verbeteren.

Als je zoals ik veel in de boeken zit om de geschiedenis van de Marshallhulp uit te pluizen, dan kun je opvallende overeenkomsten en verschillen zien tussen het verleden en het hier en nu. De belangrijkste overeenkomst: we moeten ons opnieuw uit een crisis worstelen, al ligt het continent niet compleet in puin zoals na de Tweede Wereldoorlog. De schrijnende sociale gevolgen van de kredietcrisis zijn echter wel nog merkbaar, zeker in zuidelijke landen als Spanje en Griekenland, waar de jeugdwerkloosheid zorgwekkend hoog is: miljoenen jonge mensen missen kansen op ontwikkeling en ontplooiing. Het vertrouwen in kernwaarden als solidariteit, vrijheid en gelijkheid staat onder druk. Het verschil met zeventig jaar geleden is dat Amerika niet meer helpt.

Intensief samenwerken

De boodschap van het Marshallplan is daarmee ook de boodschap voor nu, en die is zonneklaar: we moeten in Europa voor onszelf zorgen en onze eigen verantwoordelijkheid pakken. Het grote voordeel ten opzichte van 1947 is echter dat we in ons werelddeel ruim zeventig jaar ervaring hebben met intensief samenwerken, destijds aangejaagd door het Marshallplan. Het Marshallplan vormde een bron van energie, hoop en inspiratie en wakkerde de verbeeldingskracht van Europeanen aan. Merkel en Macron maken in hun optreden glashelder dat zij de toekomst zien in een verenigd en daadkrachtig Europa, dat er al zeventig jaar in slaagt om samen te werken, hoe imperfect die samenwerking soms ook is.