Woordenlijst Chemische en Biologische Wapens

Door technologische ontwikkelingen hebben veel landen in het verleden geëxperimenteerd met chemische en biologische wapens. Biologische wapens, vaak gebaseerd op levende organismen zoals virussen en bacteriën, worden al gebruikt sinds mensen begrijpen dat zieke mensen besmettelijk kunnen zijn. Chemische wapens, meestal gebaseerd op giftige moleculen, kwamen op tijdens de Eerste Wereldoorlog. Door het Verdrag van Geneve in 1949, het Verdrag Biologische Wapens in 1975 en het Verdrag Chemische Wapens in 1997 is het gebruik van deze wapens aan banden gelegd.

Helaas werken niet alle landen in de wereld mee aan deze verdragen, en duiken er af en toe nog verhalen op van vermeend gebruik van dergelijke wapens. Ook tijdens de oorlog in Oekraïne komen deze verhalen veel naar boven, al zijn deze lang niet altijd bevestigd. Om onze lezers een goed beeld te geven van waar het over gaat, verzamelden wij bekende en minder bekende voorbeelden van wapens en termen die veel genoemd worden. Dit wil uiteraard niet zeggen dat deze wapens op dit moment ook echt gebruikt worden.

Zenuwgassen

Zenuwgas is een verzamelnaam voor gifgassen die ons zenuwstelsel aantasten. Ze zijn over het algemeen zo giftig dat zelfs een kleine dosis al dodelijk kan zijn. Deze gassen werden voor het eerst ingezet in 1915, tijdens de Eerste Wereldoorlog, en ondanks een verdrag om ze uit te bannen, zien we ze nog steeds af en toe opduiken.

Novichok

Novichok is de verzamelnaam voor een groep relatief nieuwe zenuwgassen die in de jaren 70 zijn ontwikkeld in de Sovjet-Unie. Het is gemaakt van grondstoffen die destijds nog niet op de lijst met verboden grondstoffen van het Verdrag Chemische Wapens stonden. De structuur lijkt wel wat op dat van VX, een stof die volgens het verdrag niet geproduceerd of opgeslagen mag worden. Ook is het specifiek ontworpen om beschermende kleding te kunnen doordringen en het is niet te neutraliseren met het antigif atropine, dat op sommige andere zenuwgassen wel werkt.

Ook Novichok valt aan op het enzym acetylcholinesterase. Veel van de varianten verdampen niet snel en blijven daarom bij kamertemperatuur lang aanwezig op oppervlakten en kleding. Dit maakt het een gevaarlijk middel, dat ook na enkele dagen nog mensen ziek kan maken. Inmiddels staat deze klasse van giffen wel op de lijst van verboden middelen, maar desondanks werd het in 2018 nog gebruikt bij een aanslag op de Russische ex-spion Sergei Skripal en werd de Russische oppositieleider Aleksej Navalni er in 2020 mee vergiftigd.

Dioxine

Dioxines zijn stoffen die over het algemeen in kleine hoeveelheden aanwezig zijn in ons eten, met name in vlees, vette vis, zuivel en eieren. Er zijn wel 210 verschillende soorten dioxines en de meeste kunnen geen kwaad, maar 17 varianten zijn zeer giftig. Bij hoge blootstelling hopen de stoffen op in het vet van mensen, en zorgen daar uiteindelijk voor het verstoren van verschillende processen en het ontstaan van tumoren.

Dioxines komen dus van zichzelf al voor in de natuur, en blootstelling aan dioxine is dus over het algemeen niet meteen dodelijk. De giftige varianten worden soms wel gebruikt in oorlogsvoering, in ieder geval sinds de Vietnamoorlog die in 1961 begon. Ook worden dioxines soms gebruikt om mensen te vergiftigen, zoals de Oekraïense politicus Viktor Joesjtsjenko in 2004. Hij overleefde deze aanslag, maar had nog wel twee jaar lang last van zogenoemde chlooracne – verminkingen aan het gezicht die ontstaan door de blootstelling aan dioxines.

Polonium

Polonium is een van de radioactieve elementen op het periodiek systeem, met atoomnummer 84. Het is ontdekt door Marie Curie in 1898 en vernoemd naar haar vaderland Polen. Het is zeer giftig voor mensen, zo’n 250 duizend keer giftiger dan waterstofcyanide – een giftige stof die ook wel bekendstaat als blauwzuur, en die door de nazi’s gebruikt werd in de concentratiekampen. De giftigheid van polonium komt vooral door de zogenoemde alfadeeltjes die het element uitstraalt als het vervalt. Deze alfadeeltjes kunnen menselijk weefsel aantasten en het DNA kapotmaken, waardoor er stralingsziekte en op lange termijn ook kanker ontstaat. Maar het gevaar is wel het grootste als het polonium in het lichaam terechtkomt want de alfadeeltjes komen over het algemeen niet door de bovenste laag van de huid heen.

Omdat polonium nauwelijks voorkomt in de natuur, is het niet een veelgebruikt gif. Toch zijn er wel een aantal gevallen van mogelijke poloniumvergiftiging bekend. Zo gaat het gerucht dat Yassar Arafat in 2004 is gestorven aan een poloniumvergiftiging, en werd in 2006 de dag na de dood van Aleksandr Litvinenko, een kritische voormalige geheim agent van de KGB, een hoge dosis polonium in zijn lichaam gevonden door Britse toxicologen.

Pathogenen

Naast een verdrag over chemische wapens is er sinds 1975 ook een wereldwijd verdrag tegen het gebruik van biologische wapens. Deze wapens kunnen bijvoorbeeld bestaan uit een gevaarlijk virus of een bacterie. Dit noemen we ook wel een pathogeen, een organisme dat vijanden ziek maakt zodat ze niet meer kunnen vechten of zelfs overlijden. Deze strategie is heel oud, zelfs Mongoolse veroveraars gooiden al kadavers van pestslachtoffers over stadsmuren of in het drinkwater om te zorgen dat steden zich overgaven.

Voor zover we weten zijn alle biologische wapens na het tekenen van het verdrag vernietigd. Toch worden landen soms beschuldigd van het stiekem doorontwikkelen van deze wapens. Zo claimde Rusland dat de Verenigde Staten in Oekraïne werkte aan biologische wapens, maar hiervoor is geen bewijs gevonden.