Zes redenen achter de wereldwijde achteruitgang van amfibieën

Ver voor de eerste dino’s waren er amfibieën. Maar nu verdwijnen populaties en hele soorten in rap tempo. Wereldwijd vormen klimaatverandering, het verlies van leefgebieden, illegale handel in huisdieren, de introductie van invasieve soorten en een snelle opkomst van dodelijke infectieziekten ernstige bedreigingen voor amfibieën. De grootste oorzaak: mensen.

25 april 2023

Amfibieën vormen een groep dieren die bestaat uit de kikkers, padden, salamanders en de minder bekende wormsalamanders. Eeuwenlang bestuderen wetenschappers deze dieren al. Ze bestaan ook al heel lang: de laatste, gemeenschappelijke voorouder van alle amfibieën leefde ver vóórdat de eerste dinosaurussen verschenen!

Een kleine kikkersoort, de Darwinkikker Rhinoderma darwinii, is vernoemd naar de beroemde Charles Darwin. Hij ontdekte deze bijzondere soort in Chili tijdens zijn verkenningstocht ‘Voyage of the Beagle’ in de 19e eeuw. Het is een relatief kleine kikkersoort die bekend staat om zijn unieke ouderzorg: de vader draagt de kikkervisjes in zijn bek. Hoewel de Darwinkikker ooit wist te gedijen in de natuur, wordt hij momenteel bedreigd met uitsterven – net als veel andere amfibieën wereldwijd.

1: Dodelijke pandemieën

Eén van de belangrijkste redenen waardoor amfibieën uitsterven is de opkomst van dodelijke infectieziekten. De grootste bedreiging is wellicht de verschijning van de schimmelziekte ‘chytridiomycose’: een dodelijke, pandemische ziekte veroorzaakt door bepaalde schimmels, die letterlijk de huid van amfibieën ‘weg vreten’. Yikes!

Amfibieën zijn afhankelijk van hun huid voor het inademen van zuurstof en voor het uitwisselen van andere in wateroplosbare moleculen en voedingsstoffen met de omgeving. Dit betekent dat als hun huid te beschadigd raakt, ze uiteindelijk stikken! Wetenschappers noemen chytridiomycose daarom ook “de ergste infectieziekte bij gewervelde dieren die ooit is waargenomen”. Voor amfibieën is de ziekte dus eigenlijk nog veel ernstiger dan corona voor ons, om maar even een snelle vergelijking te maken. Geschat wordt dat de ziekte nu al meer dan 700 soorten bedreigt, en het lijkt erop dat er de afgelopen decennia al meer dan honderd soorten zijn uitgestorven als gevolg hiervan.

Naast de schimmels hebben de arme amfibieën ook nog te maken met dodelijke virussen, waarvan de meest voorkomende de Ranavirussen zijn (‘rana’ is het Latijnse woord voor ‘kikker’). Helaas is er geen remedie tegen de dodelijke ziekten – en ook geen oplossing om de ziekteverwekkers effectief te bestrijden. Dat is een groot probleem. Vooral omdat de moderne globalisering en welvaart ertoe heeft geleid dat mensen gemakkelijk de wereld rondreizen. Daardoor is de verspreiding van infectieziekten onder amfibieën helaas dramatisch toegenomen.

2: Leefgebied verdwijnt

Naast dodelijke ziekten hebben amfibieën het ook zwaar omdat de leefgebieden waarvan ze afhankelijk zijn verdwijnen. Habitatverlies, -verandering en -versnippering zorgen ervoor dat populaties krimpen of zelfs uitsterven. De mens drijft natuurgebieden in het nauw als gevolg van verstedelijking, en landschappen veranderen door landbouwontwikkelingen. Hierdoor worden terreinen onbewoonbaar voor amfibieën – ze hebben dan letterlijk geen (t)huis meer!

Omdat amfibieën over het algemeen afhankelijk zijn van zowel land als water, en omdat hun habitatvereisten veranderen over hun levensfasen heen (een kikkervisje leeft anders dan een volwassen kikker, bijvoorbeeld), is het onmogelijk om slechts één, gerichte aanpak te bedenken om hun thuis te behouden.

3: De impact van vervuiling

Bovenop het gevaar van verdwijnende leefgebieden worden amfibieën bedreigd door industriële en agrarische vervuiling. Zelfs op plekken waar de leefgebieden nog gedeeltelijk intact zijn, of onderling verbonden zijn.
Vervuiling is zelfs extra gevaarlijk voor amfibieën in vergelijking met andere soorten dieren, omdat de gevoelige en vocht-doorlatende huid van amfibieën ze vatbaarder maakt voor chemicaliën, en waarschijnlijk ook voor micro- en nanoplastics. Je begint al te merken hoe zwaar het wel niet is om vandaag de dag een amfibie te zijn!

4: Klimaatverandering en weersextremen

Net zoals dat amfibieën gevoelig zijn voor vervuiling, zijn ze ook gevoelig voor andere omgevingsveranderingen. De huidige klimaatverandering en de opwarming van de aarde leiden tot veranderingen in de temperatuur en vochtigheid van de omgeving. Hierdoor wordt wederom het opnamesysteem – de huid – van amfibieën verstoord, en er is meer.

De klimaatcrisis en de mondiale opwarming van de planeet hebben ook invloed op de levenscycli van amfibieën. Omdat deze dieren voor hun voortplantingsgedrag sterk afhankelijk zijn van de weersomstandigheden, kunnen voortplantingsseizoenen voor hen te vroeg of juist te laat komen, wanneer de weersomstandigheden niet optimaal zijn. Zo kunnen warmere winters tot een eerdere voorplanting en dus tot een lagere hoeveelheid eieren leiden, wat mogelijk nadelig is voor het voortbestaan van populaties op de lange termijn. Bovendien zijn amfibieën niet altijd even goed uitgerust om te kunnen omgaan met extreme weersomstandigheden, zoals zware droogte, of bosbranden. De meeste amfibieënsoorten zijn waarschijnlijk niet in staat om snel genoeg te evolueren en zich aan te passen aan het veranderende klimaat, omdat dit – op evolutionaire tijdschaal gezien – te snel voor ze gaat.

5: De illegale huisdierhandel

‘Hou nu maar op!’ denk je vast. Maar we moeten het toch nog even over nog een paar dingen hebben. Bijvoorbeeld de illegale huisdierhandel. Amfibieën zijn populaire huisdieren en hoewel het mogelijk is om bepaalde soorten legaal te verkrijgen en goed te verzorgen, worden er ook voortdurend veel bedreigde en ongeschikte soorten in het wild verzameld om illegaal te verkopen. Wetenschappers ontdekten dat dit het geval is voor ten minste meer dan duizend soorten amfibieën, waarvan bekend is dat 20% in het wild wordt bedreigd. En waarschijnlijk ligt dat aantal nog hoger!

6: ‘Indringers’ (invasieve soorten)

Een minder vaak beschreven, maar ernstig gevolg van de huisdierhandel náást uiteraard het wegvangen van wilde dieren, is juist het uitzetten van wilde dieren op nieuwe plekken. Wanneer exotische soorten in gebieden belanden waar deze soorten van nature niet voorkomen, èn als ze zich daar vervolgens vestigen en in aantal toenemen, spreken we meestal van invasieve soorten. Dit loslaten kan met opzet gebeuren, of per ongeluk (bijvoorbeeld als huisdieren ontsnappen). De invasieve ‘indringers’ concurreren misschien wel met inheemse soorten om voedsel of om leefgebied. Of ze kunnen zelfs op de inheemse soorten jagen en ze zo uitroeien. Óók kunnen ze enkele van de eerder benoemde, gevaarlijke ziekteverwekkers bij zich dragen en op nieuw terrein doorgeven aan inheemse amfibieën. Dat is te vergelijken met corona: omdat gebieden op de wereld vandaag de dag nauw verbonden zijn met elkaar, verspreidde corona zich onder mensen ook razendsnel van continent naar continent. De introductie van exotische dieren kan dus alleen al hierdoor inheemse soorten tot uitsterven drijven.

Zijn amfibieën nog te redden – en maakt het eigenlijk uit?

Ja en ja! Ondanks al deze ellende is er gelukkig is ook nog goed nieuws: we zijn in staat om veel amfibieën, waaronder de Darwinkikker, te redden van hun drastische ondergang in de nabije toekomst. Maar om amfibieën te beschermen tegen uitsterving, moeten natuurlijke omgevingen over de hele wereld zo koel, groen en schoon mogelijk worden gehouden! We moeten de amfibieën dus beter leren waarderen en helpen. Dit is belangrijk, want zonder amfibieën verslechteren ecosystemen, waar wij als mens ook in leven. Meer leren over hoe dit precies zit? Lees dan ook mijn artikel Amfibieën vertellen ons hoe gezond de natuur is.